Formatief handelen is een krachtige manier om leren zichtbaar te maken en leerlingen gericht te ondersteunen. Door regelmatig formatief evalueren in te zetten, weet je als docent precies waar elke leerling staat, waar nog onzekerheid zit en wat de volgende stap kan zijn.
Maar hoe breng je formatief handelen concreet in de klas? Welke werkvormen helpen je om informatie over het leerproces te verzamelen, zonder dat het voelt als een toets? In deze blog delen we een reeks praktische, direct toepasbare werkvormen voor PO, VO en MBO, inclusief tips, valkuilen en voorbeelden uit de praktijk. Zo kun je formatief handelen en formatief evalueren effectief inzetten in je dagelijkse lessen.
1. Korte check-ins: start elke les met inzicht
Check-ins zijn een eenvoudige maar effectieve manier om formatief handelen te starten. Door een paar minuten te besteden aan het peilen van voorkennis of verwachtingen, krijg je als docent snel inzicht in het niveau van je klas.
- PO: Laat kinderen tekenen wat ze al weten over het onderwerp. Soms komen verrassende ideeën naar voren, die je kunt gebruiken als aanknopingspunt.
- VO/MBO: Digitale exit-tickets of post-its met één leerpunt en één vraag. Zo zie je direct welke onderwerpen extra aandacht nodig hebben.
Tip: Houd het kort en laagdrempelig. Het doel is inzicht, niet per se beoordeling. Door deze check-ins consequent te gebruiken, wordt formatief evalueren een natuurlijk onderdeel van je les.
Valt op: Sommige leerlingen zijn nog terughoudend; combineer individuele check-ins met een klassikale bespreking om deelname te verhogen.
2. Peer-assessment: leerlingen leren van elkaar
Formatief evalueren kan ook door leerlingen elkaars werk te laten beoordelen. Peer-assessment bevordert niet alleen inzicht, maar ook eigenaarschap en samenwerking.
- PO: Laat groepjes elkaars werk bekijken en benoemen wat goed gaat. Dit kan bijvoorbeeld met complimentkaartjes of een korte bespreking.
- VO/MBO: Gebruik een duidelijke rubriek met leerdoelen. Leerlingen kunnen zo gerichte feedback geven en elkaar helpen bij het bereiken van de leerdoelen.
Tip: Bespreek van tevoren hoe je constructieve feedback geeft. Formatief handelen draait om leren zichtbaar maken en ondersteunen, niet om vergelijken of beoordelen.
Praktijkvoorbeeld: Een docent VO liet leerlingen eerst zelf hun werk beoordelen, daarna pas in tweetallen bespreken. Zo ontstond een veilige feedbackcultuur en merkte zij dat leerlingen hun eigen leerproces beter begrepen.
3. Denk-wolkjes en conceptmaps: kennis visueel maken
Soms is het lastig om als docent goed te zien wat leerlingen écht begrijpen. Ze kunnen een antwoord geven of iets opschrijven, maar vaak blijft onduidelijk hoe ze de verbanden leggen of waar nog hiaten in hun kennis zitten.
Denk-wolkjes, mindmaps en conceptmaps zijn handige tools om dit inzichtelijk te maken. Ze helpen leerlingen om hun kennis te structureren en relaties tussen begrippen zichtbaar te maken. Voor docenten biedt dit een krachtig middel bij formatief handelen: je kunt sneller signaleren waar leerlingen moeite mee hebben, gerichte feedback geven en je lessen beter afstemmen op de behoeften van de klas.
Door regelmatig gebruik te maken van dit soort visuele werkvormen, leren leerlingen bovendien ook zelfreflectie en overzicht houden, waardoor ze niet alleen passief informatie opnemen, maar actief nadenken over hoe de stof samenhangt. Zo wordt leren inzichtelijk, zichtbaar en effectiever.
- PO: Laat kinderen tekenen of woorden opschrijven die ze over het onderwerp weten, bijvoorbeeld in een wolk.
- VO/MBO: Laat leerlingen een conceptmap maken met kernbegrippen en verbanden, eventueel in tweetallen.
Tip: Laat leerlingen hun werk kort presenteren. Zo krijg je als docent snel inzicht in misverstanden en zie je waar extra uitleg nodig is.
Valkuil: Let op dat leerlingen niet te veel bezig zijn met tekenen of lay-out; de focus moet liggen op de inhoud.
4. Quizzen en interactieve polls: realtime inzicht
Digitale quizzen en polls zijn laagdrempelig en geven direct feedback. Ze zijn ideaal voor formatief evalueren, omdat je meteen ziet waar de klas staat.
- PO: Klassikale quiz met hand-op-steek of een Kahoot-quiz.
- VO/MBO: Digitale tools zoals Mentimeter of Socrative, die realtime inzicht geven in de antwoorden.
Tip: Focus op leren, niet op competitie. Bespreek de antwoorden samen en gebruik ze om je volgende les of interventie vorm te geven.
Extra: Combineer polls met kleine groepsgesprekken, zodat leerlingen hun antwoorden kunnen toelichten. Dat verdiept het leren en maakt formatief evalueren rijker.
5. Zelfreflectie: leerlingen eigenaar van hun leren maken
Zelfreflectie is een essentieel onderdeel van formatief handelen. Door leerlingen bewust te laten nadenken over hun eigen leerproces, maak je leren zichtbaar en stimuleer je eigenaarschap.
- PO: Vraag: “Wat vond je makkelijk vandaag? Wat vond je lastig?”
- VO/MBO: Korte reflecties of portfolio-opdrachten: “Wat is één ding dat ik de volgende keer beter kan doen?”
Tip: Zorg voor concrete, korte reflectiemomenten. Structureer het bijvoorbeeld met een vaste vragenlijst of rubriek.
Praktijkvoorbeeld: Een docent MBO vroeg studenten wekelijks drie reflectievragen te beantwoorden. Binnen enkele weken konden studenten zelf hun leerdoelen bijstellen en werd het leerproces veel zichtbaarder.
6. Tips voor effectieve toepassing van formatief handelen
- Combineer verschillende werkvormen; afwisseling houdt het boeiend.
- Gebruik informatie uit formatieve evaluaties om je lessen aan te passen, niet alleen als meetinstrument.
- Betrek leerlingen bij het proces: laat hen hun eigen leerdoelen en voortgang zien.
- Documenteer korte observaties; kleine gegevens geven vaak het meest inzicht.
Conclusie:
Formatief handelen en formatief evalueren zijn krachtige instrumenten om leren zichtbaar te maken en leerlingen effectief te ondersteunen. Door werkvormen zoals check-ins, peer-assessment, denk-wolkjes, quizzen en zelfreflectie te combineren, creëer je een rijke leeromgeving waarin fouten worden gezien als leerpunten, inzicht centraal staat en elke leerling kansen krijgt om zich te ontwikkelen.
Experimenteer, observeer en pas aan op jouw groep; zo wordt formatief handelen een natuurlijk onderdeel van elke les.
Wil je formatief handelen écht in de klas toepassen?
Ontwikkel je vaardigheden in formatief handelen en leer hoe je studenten beter betrekt bij hun eigen leerproces. Onze training biedt praktische tools, bewezen strategieën en directe toepassing in jouw lessen. Bekijk de training formatief handelen en vraag vrijblijvend informatie bij ons op.
