Er is iets wat we in het onderwijs al jaren graag willen geloven: dat leerlingen het meest leren als ze zélf dingen ontdekken. Zelf op zoek gaan naar verbanden, zelf betekenis geven, zelf puzzelen. Want dat is toch veel leuker én beter voor de ontwikkeling? Maar is dat ook zo?
Nieuwe inzichten wijzen in een andere richting. Uit recent onderzoek van de Universiteit van Haifa blijkt dat leerlingen met ADHD en dyslexie juist flink in de problemen komen als ze zélf alles moeten uitvogelen. En dat duidelijke uitleg – oftewel expliciete instructie – voor hen juist ontzettend helpt. Niet omdat ze het anders niet kunnen, maar omdat hun brein simpelweg op een andere manier werkt.
Ontdekken klinkt leuk, maar het is best ingewikkeld
Even eerlijk: ontdekken klinkt aantrekkelijk. Het is actief, creatief en voelt minder ‘schoolachtig’. Maar de praktijk is weerbarstiger. Zelf dingen ontdekken is namelijk behoorlijk complex. Je moet:
- weten waar je op moet letten,
- irrelevante informatie negeren,
- verbanden leggen,
- en ondertussen alles een beetje proberen te onthouden.
Voor veel leerlingen is dat al pittig. Maar voor kinderen met ADHD of dyslexie? Die raken al halverwege de eerste stap de draad kwijt.
Wat liet het onderzoek zien?
In het onderzoek kregen deelnemers een leeropdracht die leek op complexe situaties in het echte leven, vergelijkbaar met het doorgronden van een ingewikkeld wiskundig concept of het herkennen van structuur in een overtuigend betoog. De onderzoekers vergeleken twee leersituaties:
- Met expliciete hulp: waar deelnemers wisten waarop ze moesten letten.
- Zonder expliciete hulp: waarbij ze zelf moesten ontdekken wat belangrijk was.
Hoewel alle deelnemers enigszins vooruitgang boekten, bleken de verschillen tussen leerlingen met ADHD of dyslexie en hun neurotypische leeftijdsgenoten vooral opvallend:
Leerlingen met ADHD deden het een stuk slechter als ze geen hulp kregen. Ze konden het prima leren als ze wisten waar ze op moesten letten, maar zonder dat overzicht verdwaalden ze in alle informatie.
Leerlingen met dyslexie hadden een ander probleem: zij vergaten sneller wat ze net geleerd hadden, vooral als ze zelf eerst moesten zoeken. Dat zoeken kost zoveel energie, dat er weinig ruimte overblijft om de kennis echt op te slaan.
Leerlingen met ADHD
Leerlingen met ADHD presteerden beduidend slechter wanneer ze zelf moesten ontdekken wat belangrijk was. Ze leerden wél als ze duidelijke instructies kregen. In termen van cognitieve belasting betaalden zij een ontdekkingsbelasting: extra mentale inspanning die hun klasgenoten minder hoefden te leveren. In het artikel wordt dit ook wel Discovery Tax genoemd.
Dit komt doordat leerlingen met ADHD minder gebruik maken van geavanceerde leerstrategieën (zoals Bayesian reasoning, het combineren van nieuwe informatie met eerder geleerde kennis) en vaker vertrouwen op eenvoudigere manieren van leren. Niet omdat ze minder intelligent zijn, maar omdat hun brein anders werkt.
Vergelijk het met het verschil tussen een speurtocht zonder kaart (zelfontdekkend leren) en een geplande route (expliciete instructie). ADHD-leerlingen verdwalen eerder als ze zelf moeten zoeken.
Leerlingen met dyslexie
Voor leerlingen met dyslexie was het probleem anders. Bij deze leerlingen bleek het geheugen sneller te vervagen, vooral als ze zelf moesten ontdekken wat belangrijk was. Terwijl ze bezig waren met het zoeken naar patronen, werd het moeilijker om nieuw geleerde informatie vast te houden. Dit betekent dat ze niet alleen moeite hebben met het leren, maar ook met het onthouden van wat ze net hebben geleerd.
Wanneer deze leerlingen duidelijke instructies kregen, verminderde de cognitieve belasting. Ze konden hun beperkte verwerkingscapaciteit dan inzetten voor het onthouden en verwerken van de stof, in plaats van voor het uitvinden waar de aandacht naartoe moest.
Praktische toepassingen
Wat kunnen we hier in de klas mee?
✔️ Start altijd met duidelijkheid: Vertel wát je gaat doen en wáárom het belangrijk is. Laat zien wat belangrijk is.
✔️ Werk met stappenplannen en denkmodellen: Vooral bij complexe taken: schrijf het uit, teken het op het bord, maak het visueel, gebruik kleurcodes etc.
✔️ Herhaal vaker dan je denkt dat nodig is: Niet pas bij het toetsen, maar juist tussendoor. Gebruik retrieval practice, mini-quizzes, korte terugblikken.
✔️ Geef voorkennis vooraf
Bijvoorbeeld met een korte instructie of een voorbeeld vóór een projectopdracht. Dat maakt het ontdekken minder chaotisch.
✔️ Wees zuinig met open opdrachten: Laat leerlingen pas zoeken als ze weten wáár ze moeten zoeken.
✔️ Adaptief differentiëren: Geef sommige leerlingen langere inwerktijd, meer oefenkansen, of vooraf extra uitleg (pre-teaching).
Verder lezen: alles over expliciete directe instructie
Wil je meer weten over expliciete (directe) instructie? Lees de blog
Eerlijk onderwijs is niet altijd ‘gelijk’
Sommige leerlingen hebben meer sturing nodig. Niet omdat ze minder kunnen, maar omdat ze meer obstakels tegenkomen. Zelfontdekkend leren helpt daar dan niet bij en werpt juist obstakels op. Expliciete instructie is een gelijkmaker. Het haalt onzichtbare obstakels weg voor leerlingen die door hun neurologische profiel al harder moeten werken.
Deze bevindingen roepen belangrijke vragen op voor docenten en scholen:
- Hoe kunnen we duidelijke instructie combineren met ruimte voor zelfstandigheid?
- Hoe zorgen we voor herhaling en versterking van kennis, zodat deze blijft hangen?
- Hoe houden we taken uitdagend, maar beperken we tegelijkertijd de cognitieve belasting?
Begrijp wat leerlingen nodig hebben om effectief te kunnen leren, en ondersteun hen daarin met passende instructie.
Training Expliciete Directe Instructie
Wil jij weten hoe je op een expliciete manier lesgeeft? Bekijk dan onze training Expliciete Directe Instructie over over deze manier van lesgeven.
