Elke klas is anders, en elke leerling ook. Sommigen pikken de stof snel op, terwijl anderen wat meer tijd nodig hebben. Sommige leerlingen werken graag samen, anderen liever alleen. Als docent wil je dat alle leerlingen de kans krijgt om te leren op zijn of haar eigen manier. In deze blog leggen we uit wat differentiëren (of differentiatie) in de klas is.
In het kort
- Differentiatie betekent onderwijs afstemmen op verschillen in niveau, tempo, interesses en leerbehoeften.
- Het voorkomt verveling of frustratie en vergroot motivatie bij alle leerlingen.
- Differentiëren kan via inhoud, instructievormen, werkvormen, leertijd en groepsindeling.
- Er zijn twee vormen: convergent (zelfde doelen, andere aanpak) en divergent (verschillende doelen).
- Divergente differentiatie biedt meer ruimte, maar kan verschillen vergroten (Matthew-effect).
- Goed doordachte differentiatie zorgt voor meer betrokkenheid, betere leerresultaten en een positieve klassfeer.
Wat is differentiatie?
Differentiatie betekent dat je als leerkracht je lessen zo aanpast dat ze passen bij de verschillen tussen je leerlingen. Je houdt rekening met tempo, niveau, interesses en leerbehoeften. Zo zorg je ervoor dat elke leerling wordt uitgedaagd op een manier die bij hem of haar past.
Waarom is differentiëren nodig?
Leerlingen verschillen op allerlei vlakken:
- Wat ze al weten
- Hoe snel ze informatie verwerken
- Wat hen interesseert
- Hoeveel ondersteuning ze nodig hebben
Als je hier geen rekening mee houdt, raken sommige leerlingen verveeld en anderen juist gefrustreerd. Door goed te differentiëren, help je alle leerlingen vooruit en creëer je een klimaat waarin iedereen tot leren komt.
Als je goed afstemt op het niveau van je leerlingen, zorgt dat voor motivatie. Denk bijvoorbeeld aan een videospel waar een level precies uitdagend genoeg is: niet te makkelijk, anders is het saai, en niet te moeilijk, anders geef je het op. Zo blijven spelers (en leerlingen) gemotiveerd om door te gaan.
Hoe kun je differentiëren?
Er zijn verschillende manieren waarop je onderwijs kunt afstemmen op de behoeften van leerlingen:
1. Verschillen in lesstof
Sommige leerlingen krijgen extra uitdaging of verdieping, anderen juist herhaling of ondersteuning bij de basis.
2. Verschillende instructievormen
Klassikale uitleg, werken in kleine groepjes, individuele begeleiding of visuele ondersteuning kunnen elkaar afwisselen.
3. Afwisseling in werkvormen
Laat leerlingen afwisselend zelfstandig werken, samenwerken of opdrachten uitvoeren met digitale tools.
4. Aanpassen van leertijd
Niet iedereen werkt even snel. Sommige leerlingen krijgen meer tijd of juist extra taken.
5. Groeperen op niveau of behoefte
Je kunt leerlingen tijdelijk indelen in groepen, bijvoorbeeld op basis van waar ze in het leerproces staan.
Uit onderzoek naar differentiatie blijkt een sterk verband tussen de hoeveelheid onderwijstijd
en leerresultaten. De benodigde extra tijdsinvestering voor leerlingen met een laag niveau blijkt groot te zijn.
Verder lezen
Differentiëren in de les? Wat werkt wel, en wat werkt niet? Lees hier meer over in onze blog.
Een belangrijke nuance: let op met ‘leerstijlen’
Het is een hardnekkige mythe in het onderwijs: het idee dat leerlingen een vaste leerstijl hebben (zoals visueel, auditief of kinesthetisch) en dat je daarop zou moeten afstemmen. Maar:
Onderzoek laat zien dat er geen bewijs is dat leerlingen beter leren wanneer je lesgeeft volgens hun zogenaamde leerstijl.
Wetenschappers, zoals Daniel Willingham en Paul Kirschner, hebben aangetoond dat:
- De meeste leerlingen zelf niet goed weten wat hun leerstijl is.
- Lesgeven op basis van leerstijl geen effect heeft op leerprestaties.
- Leren juist verbetert als je meerdere zintuigen aanspreekt, dus variatie is sowieso goed.
Kortom: differentiëren op leerstijl klinkt aantrekkelijk, maar is geen effectieve aanpak. Beter is het om je onderwijs af te stemmen op wat leerlingen nodig hebben om te begrijpen en toe te passen, in plaats van hoe ze denken dat ze leren.
Twee manieren van differentiëren
Er bestaan twee hoofdvormen voordat :
- Convergente differentiatie
Alle leerlingen werken aan hetzelfde doel, maar op een andere manier. Je past als docent de uitleg, opdrachten of begeleiding aan. Bijvoorbeeld: in een rekenles geef je sommige leerlingen extra uitleg, terwijl anderen juist moeilijkere sommen krijgen. Dit komt vaak terug tijdens het EDI model. - Divergente differentiatie
Leerlingen werken aan verschillende leerdoelen, passend bij wat ze kunnen en leuk vinden. Deze manier van differentiëren gaat uit van verschillen tussen leerlingen. Denk bijvoorbeeld aan een project waar leerlingen zelf een onderwerp kiezen en dat uitwerken op hun eigen manier: met een verslag, presentatie of poster.
Divergente differentiatie werkt vanuit een mooi uitgangspunt. Maar: dit kan ook juist het verschil tussen leerlingen vergroten. De ene groep leert méér én belangrijkere dingen, terwijl anderen juist meer achterop raken. Dit wordt ook wel het Matthew Effect genoemd: wie al een voorsprong heeft, loopt nóg verder uit. Bij convergent differentiëren doen alle leerlingen mee aan de les.
| Kenmerk | Convergente differentiatie | Divergente differentiatie |
| Doel | Voor alle leerlingen hetzelfde doel | Leerlingen hebben verschillende doelen |
| Instructie | Aangepast aan de leerling | Aangepast aan de leerling en het leerdoel |
| Uitgangspunt | Gericht op het verkleinen van verschillen | Gericht op het benutten van verschillen |
| Voordeel | Leerlingen die meer uitleg nodig hebben blijven meedoen met de groep; goed voor sociaal-emotionele ontwikkeling | Meer ruimte voor autonomie, interesses en talenten, talentontwikkeling |
| Nadeel | Leerlingen die de stof wat sneller oppakken kunnen zich vervelen | Niveauverschillen binnen de groep kunnen groter worden |
Het Matthew-effect
Het Matthew-effect in het onderwijs beschrijft het verschijnsel waarbij leerlingen die met een voorsprong beginnen (bijvoorbeeld door sterke leesvaardigheden) steeds meer voordeel opbouwen, terwijl leerlingen die met een achterstand starten juist steeds verder achterop raken. Dit leidt tot groeiende verschillen in leerprestaties en kansen tussen leerlingen.
Het principe komt voort uit het gezegde: “de rijken worden rijker, de armen armer.” In het onderwijs betekent dit dat kinderen die al vroeg goed leren lezen, daar vertrouwen uit halen en sneller vooruitgaan – niet alleen in taal, maar ook in andere vakken. En dit werkt natuurlijk ook andersom: wanneer een leerling niet weet waar Maastricht op de kaart ligt, is het lastiger om een tekst over de Limburgse stad te begrijpen. Kinderen die moeite hebben met lezen, lopen vaak tegen problemen aan met begrijpend lezen, woordenschat en schoolprestaties in het algemeen.
Wat levert differentiatie op?
Goed doordachte differentiatie leidt tot:
- Meer betrokkenheid bij de les
- Beter aansluitend onderwijs
- Hogere leerresultaten
- Verantwoordelijk gedrag en eigenaarschap
- Een positievere sfeer in de klas
Verder lezen
Differentiëren in de les? Wat werkt wel, en wat werkt niet? Lees hier meer over in onze blog.
Training Differentiëren
Wil jij weten hoe je differentiëren effectief toepast in je lessen? Bekijk dan onze training klassenmanagement
